De hel is een cirkel van geweld – ‘Donbass’ van Sergei Loznitsa

Terwijl wij allemaal geschokt, ontdaan en bezorgd zijn om de oorlog in Oekraïne, dreigen we soms te vergeten dat voor de bewoners van het oosten van Oekraïne oorlog al langer hun dagelijkse werkelijkheid is. Sinds 2014, toen de Oekraïense separatisten, door Rusland gesteund, de Volksrepubliek Donetsk uitriepen, is daar geen vrede meer geweest.

De Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa biedt met Donbass (2018) een inkijk in de waanzin van die oorlog. Loznitsa laat niet alleen het conflict zien, de angst, de onzekerheid, maar ook het opportunisme, de corruptie; hij brengt de vele dictatortjes in beeld die in zo’n situatie opstaan en ineens de scepter zwaaien. In het kort, Donbass laat zien hoe oorlog ten diepste toxisch is, hoe het mensen vergiftigd, hoe zij zich daarin van hun lelijkste kant laten zien.

Het verhaal is fragmentarisch. In 13 episodes wordt ingezoomd op grenscontroles, een schuilkelder, een ziekenhuis, de lokale politici, de soldaten, een bruiloft. Vanaf de eerste scene weet je als toeschouwer niet helemaal zeker waar je naar kijkt, je gaat twijfelen wat echt is en wat in scene is gezet. Dit is precies de bedoeling is van Loznitsa. Donbass laat zien dat oorlog niet alleen bestaat bij gratie van conflicterende politieke ambities en verschillende visies op het verleden en de toekomst, maar ook door een bepaald type machtsuitoefening dat door en door manipulatief is. Soms met verbaal geweld, soms met echt geweld probeert de oorlog ook het bewustzijn binnen te kruipen, en dit bewustzijn te vervormen en te veranderen. Oorlog kneedt mensen naar zijn eigen beeld.

Dat levert absurdistische, groteske taferelen op, die soms op je lachspieren werken, maar je ook regelmatig het lachen doen vergaan. Er is een scene waarin een zakenman zijn eerder gestolen auto komt ophalen bij de nieuwe autoriteiten. Hij krijgt te horen dat zijn auto nodig is voor ‘de strijd tegen de fascisten’, en alles wat hij daar tegenin probeert te brengen, komt hem op verdenking te staan; vindt hij de strijd wellicht niet belangrijk genoeg? Is hij soms een volksvijand? Dit is niet alleen een scherp portret van arrogantie van de macht, maar doet ook denken aan de showprocessen uit de communistische tijd, waarin zelfs de kleinste, meest onbenullige gebeurtenis ertoe kon leiden dat mensen werden beschuldigd, veroordeeld en naar de kampen van Siberië gestuurd.

Donbass is ook wel een vergeleken met het beroemde boek van George Orwell, 1984. Maar anders dan in de totalitaire regimes van weleer, lijkt er hier geen groot verhaal meer te zijn, geen overkoepelende ideologie die moet worden verdedigd. Er is eerder een lappendeken van kreten, holle frasen, die nauwelijks iets van de naakte macht verhullen, en alleen uit de kast worden gehaald omdat het zo goed uitkomt. Dit is een echo van het totalitarisme, maar dan helemaal versleten, uitgehold, potsierlijk.

Zo wordt een Duitse journalist door de soldaten aan de grens bedreigd en uitgescholden omdat hij een fascist zou zijn. Dat gebeurt nu ook in de Russische oorlogspropaganda – de strijd wordt geportretteerd als een strijd tegen het fascisme, maar die beschuldiging lijkt verder helemaal niets te betekenen – die is alleen bedoeld om de vijand zwart te maken. Bij de soldaten in de film lijkt het ook slechts een stoplap voor machtsvertoon, ze blaffen de journalist een tijdje af totdat ze door hun commandant worden gesommeerd om met dat spelletje te kappen.
Het is een soort postmodern totalitarisme. Het is zoeken naar de juiste woorden om dit te beschrijven.

Ik moest denken aan een gesprek met een Servische schrijver over de oorlog in mijn voormalige thuisland, Joegoslavië, in de jaren ‘90. Ik verbaasde me destijds dat de oorlogstaal en het nationalisme in Servië hand in hand gingen met veel absurditeit en kitsch. Het was toch vreemd dat oorlog werd vermengd met het muziekgenre bekend als turbofolk, of dat sommige mensen hun zoon de naam Rambo wilden geven. Volgens die schrijver had ik een verkeerde verwachting; hij zei: je kan geen rationeel verhaal met een kop en een staart vertellen over deze oorlog, in de hoop dat je er dan iets daarvan begrijpt. Je moet het zoeken in een ander register, in de literaire genres als surrealisme en het absurdisme, in de werken van Chekhov, Gogol of Daniil Harms.

Ik denk dat Donbass precies dat doet. Loznitsa vertelt geen rationeel verhaal over de oorlog, omdat dat verhaal niet te vertellen valt, maar zoekt naar een eigen filmische taal om de waanzin van de oorlog dichtbij te brengen en invoelbaar te maken. Loznitsa kruipt onder je huid en speelt met dezelfde manipulatieve technieken die hij aan de kaak wil stellen – Donbass is gefilmd in de stijl van een documentaire, maar het is geen documentaire. Het is ook geen echte speelfilm, omdat de verhalen die verfilmd zijn, afkomstig zijn uit de getuigenissen en de clips die op sociale media circuleerden. Ze zijn door Loznitsa opnieuw in scene gezet. Of die verhalen waar zijn of niet, blijft in het midden. Ze lijken er te krankzinnig voor maar wellicht zegt dat ook iets over de wereld, de wereld waarin de waarheid meer vergezocht lijkt dan fictie. Donbass is in die zin ook een film over de wereld van fake news, een wereld vol desinformatie waarin je niet meer helder ziet wat de waarheid is en wat een leugen. Er is een scene waarin een vrouw een pot drek over een politicus gooit, zich beklagend dat haar reputatie kapot is omdat de media haar van omkoping beschuldigen. Het lijkt een opstand van een mondige burger tegen de zittende macht, maar vervolgens besef je dat die ‘desinformatie’ best wel eens zou kunnen kloppen en deze vrouw in feite tegen de vrije media vecht. Per saldo maakt het niet eens uit, want beide partijen lijken hier even erg, even vol van hun eigenbelang, even kleinzerig.

Wat Loznitsa hier een beeld brengt is niet zozeer propaganda maar een wereld waarin de waarheid volstrekt zoek is – een ‘post-truth’ samenleving. Wat betekent het om in zo’n wereld te leven? Het betekent niet dat de waarheid helemaal verdwenen is. Die waarheid kan er best nog zijn, ze doet er alleen niet langer toe.
Leven in een wereld waarin de waarheid zoek is, betekent ook dat een grote vijandschap -wij-tegen-zij- uiteenvalt in duizend kleine vijandschappen, waarin iedereen zijn eigen turf verdedigt en iedereen zich verliest in klein opportunisme.
Leven zonder waarheid betekent vooral dat mensen worden uitgeleverd aan volstrekt willekeurig geweld. Ze bevinden zich in een situatie die voortdurend kan ontsporen en Donbass brengt die ontsporing meesterlijk – en pijnlijk – in beeld.

De film bewandelt een tijdje die dunne scheidslijn tussen komedie en tragedie. Sommige scenes zijn doorspekt van zwarte humor, zoals die scene waarin de zakenman zijn auto terug wil. Maar je merkt telkens weer dat het een heel stuk grimmiger kan worden en dat alom aanwezige gevaar van ontsporing is verpletterend. Je merkt keer op keer dat mensen aan het gevaar van die ontsporing zijn blootgesteld en hoe naakt ze tegenover die dreiging staan. Het ene moment kan de dreiging nog klein lijken – een soldaat die zijn macht misbruikt om een stuk spek van de mensen in een bus te krijgen. Hij lijkt nog te vragen, te onderhandelen – hij wil iets voor in de soep, anders smaakt het nergens naar. Vooruit, hij krijgt zijn spek, en iemand zegt: hij is geen slechte jongen. Het lijkt met een sisser af te lopen, maar even later staan diezelfde mensen voor de bus en moeten ze hun kleren uittrekken in de bittere kou, voor een gedwongen rekrutering, om te kijken wie er geschikt is om naar het front te worden gestuurd.

Grimmig kan nog een graadje grimmiger, en Donbass voert je mee in een spiraal van geweld, via bedreigingen, chantage en manipulatie, naar de marteling en de dood. Loznitsa zei dat hij een ‘praktische gids’ door de hel wou maken, en hij neemt je mee, net als in Dante, naar een afdaling door alle negen cirkels. 

Aan het eind lijkt er nog een laatste les te wachten: de hel is zelf een cirkel, waar je na een lange afdaling weer bij je beginpunt eindigt. De hel is niets anders dan die cirkel, waarin het geweld zich keer op keer kan herhalen.
Een lichtpuntje is hier ver te zoeken. Maar juist omdat Loznitsa zonder reserves de wreedheid van de oorlog toont, word je ook bewust gemaakt van de waarde van menselijkheid die daarin afwezig is. Je wordt je bewust van een diep gevoel van medemenselijkheid die aan de grondslag van deze film moet liggen, van de behoefte om het menselijk lijden een gezicht te geven en de hoop dat de waarheid er wél toe doet, de hoop dat de cirkel van geweld kan worden doorbroken.

Deze tekst is een bewerking van de lezing die Ivana Ivkovic begin maart 2022 in De Lieve Vrouw Amersfoort, Filmhuis Bussum en Filmtheater Hilversum gaf, kort na de inval van Rusland in Oekraine, bij de actie van de filmtheaters daartegen d.m.v. de vertoning van Donbass (2018) van Sergei Loznitsa.