The Silence Of The Lambs – Trauma en Huid
Door Ivana Ivkovic en Leon Heuts.
Sommige films slagen erin om hun fans lang bezig te houden met vragen waar ogenschijnlijk geen antwoord op te vinden is. Zo wordt er dertig jaar na het verschijnen van The Silence Of The Lambs (1991) nog steeds druk gespeculeerd over de band tussen Hannibal Lecter en FBI-agent Clarice Starling. Hun relatie is intrigerend en verontrustend, en draagt eigenlijk de hele film.
Het is een bekende trope uit het genre: de moordenaar en de detective hebben een soort mystieke connectie. Mogelijk zal juist dankzij deze band de detective erin slagen om de moordenaar achter de tralies te krijgen. Maar die band vormt net zo goed een risico van een mentale of een morele ondergang voor de detective – of, vaak, beide. In The Silence Of The Lambs wordt dit op een bijzondere manier uitgespeeld: Lecter zit van meet af aan opgesloten in een psychiatrische inrichting, in een superbeveiligde glazen cel waar elk contact met hem verder alleen kan gebeuren als hij volledig vastgezet is in een harnas en een muilkorf draagt. De film maakt met die surrealistische setting duidelijk dat Lecter, ook al is hij een gevangene, op geen enkele manier geneutraliseerd is, hij is en blijft ultiem gevaarlijk. Tegelijkertijd is hij niet de moordenaar die gevangen moet worden maar helpt hij juist de FBI om een andere seriemoordenaar te vinden. Daardoor is Lecter ook een soort mentor voor Clarice, een gids door de duistere krochten van de menselijke geest. Hij wordt neergezet als iemand met een superieure kennis en intelligentie, maar hij doorziet de moordenaar niet dankzij zijn intelligentie alleen. Net zoals wij een morele rem hebben op ons handelen, ervaren wij een morele rem in ons denken. Wij deinzen terug voor het kwaad, het is duister en onbegrijpelijk. Maar ergens willen we het ook niet begrijpen, uit angst voor wat dat begrip ons zou kunnen aandoen. Lecter heeft daar geen last van – ook in zijn denken is hij meedogenloos, en dat verschaft hem toegang tot de psyche van de andere moordenaar. Dat Lecter de moordenaar begrijpt, is op zich niet zo verrassend. Zijn band met Clarice is veel lastiger te duiden, want haar karakter wordt geschetst als moreel zuiver, onschuldig, empathisch. Schept Lecter slechts genoegen in het spel dat hij met haar speelt, voedt hij zich met de angst die hij haar inboezemt, die heel duidelijk zichtbaar is? Is zijn fascinatie voor Clarice een soort fascinatie van de wolf met het lam?
Er lijkt meer aan de hand te zijn. Details verraden dat Lecters interesse in Clarice verder gaat dan manipulatie. Hij maakt ook een tekening van Clarice, en wanneer zij hem het dossier van het moordonderzoek overhandigt, raken zijn vingers even haar hand aan. Het gebaar is zowel intiem als intimiderend. Is dit zijn manier om contact te zoeken? Voelt hij zich aangetrokken tot haar? En wat is het dan, dat hem in haar aantrekt? Haar onschuld? Haar kwetsbaarheid of juist haar weerbaarheid? Op een bepaalde manier vraagt Lecter overgave van Clarice. Hun samenwerking is gebaseerd op een pact: hij is bereid informatie te geven alleen als Clarice bereid is om haar geheimen over haar traumatische verleden met hem te delen – haar meest pijnlijke herinnering, aan de dood van haar vader. Het is alleszins een perverse transactie: Clarice kan de moordenaar alleen vangen als zij iets heel persoonlijks prijsgeeft. Toch is de machtsbalans van hun omgang heel subtiel: het feit dat zij daarin meegaat is geen zwaktebod, maar juist een teken van haar kracht. Haar eerlijkheid geeft haar juist iets van macht over Lecter. Hun verhaal doet een beetje denken aan Belle en het Beest, maar wel met een paar belangrijke verschillen. Het Beest is in wezen goed, en wordt verlost van zijn monsterlijkheid door Belle. Van Lecter kun je veel zeggen, maar niet dat hij een goed hart heeft, en het is juist Clarice die van haar innerlijke demonen wordt verlost. Over Lecters traumatische verleden komen we in de film niets te weten. Dat verleden wordt wel breed uitgemeten in de rest van de franchise, maar blijft in The Silence Of The Lambs nog verhuld.
Lecters verleden biedt wel een mogelijke verklaring voor zijn fascinatie met Clarice. In de gelijknamige roman van Thomas Harris waarop de film is gebaseerd, blijkt dat Lecter geïnteresseerd is in necromantie – het oproepen van en communiceren met de doden. Die belangstelling hangt samen met Lecters eigen grote trauma – zijn zusje is in de oorlog vermoord en opgegeten door Russische soldaten. Hij gelooft dat Clarice een perfecte host zou zijn om contact te maken met de geest van zijn vermoorde zus. Als je dat heel letterlijk neemt, klinkt het weliswaar vergezocht. Maar in een meer symbolische betekenis is het in de film heel aanwezig. Het thema van metamorfose of resurrectie door fysieke toe-eigening komt op vele manieren terug. Zo vermoordt Buffalo Bill – de seriemoordenaar die ze proberen op te sporen – zijn slachtoffers om zelf te kunnen transformeren. Hij hult zich in hun gestroopte huid, hij probeert hun huid letterlijk de zijne te maken. De mot die hij in de keel van zijn slachtoffers verstopt, de doodshoofdvlinder die ook te zien is op de filmposter, is in vele culturen een symbool van de dood. Maar een mot, of een vlinder, is net zo goed een symbool van de metamorfose en de wederopstanding – de bevrijding van een nieuw wezen door de verdwijning van een andere.
De dood heeft in de film duidelijk ook een religieuze dimensie. Lecter eet het vlees van zijn slachtoffers, en ook al komen we niet te weten waarom hij dat doet, het lijkt meer dan pure wreedheid te zijn. De dood van zijn zusje biedt een psychologische verklaring – Lecter herhaalt zijn oertrauma – maar omdat de film het verhaal van zijn zusje niet vertelt, blijft alleen de suggestie over dat het consumeren van hun lichaam voor hem een mystieke of spirituele betekenis heeft. Ook de manier waarop hij de bewaker die hij heeft vermoord bij zijn ontsnapping tentoonstelt, heeft sterke religieuze connotaties. Lecter hangt hem op aan de tralies van de kooi waarin hij werd gehouden, zodat hij gekruisigd lijkt. De belichting van de scene, een soort mistig schijnsel van achteren, versterkt de indruk van een crucifix. Tegelijkertijd doet het lichaam denken aan een vlinder, de gestroopte huid van zijn rug hangt onder zijn armen als vleugels. Door Lecter is hij getransformeerd tot iets nieuws. Maar mogelijk is dit ook zijn zieke manier om een clue achter te laten voor de FBI en Clarice; dit lichaam geeft de motivatie van Buffalo Bill weg.
In de film worden weliswaar geen doden opgeroepen, maar ze spreken desondanks op een bepaalde manier tot de levenden, en in het bijzonder tot Clarice. Zij hoort nog steeds de lammeren uit haar kindertijd die ze niet heeft kunnen redden van het slachthuis. Uiteraard staan zij symbool voor alle onschuldige slachtoffers, wiens gejammer blijft klinken na hun dood. In de roman is hier een duidelijk parallel te trekken met de dood van Lecters zusje, zij is ‘zijn’ lam, wiens gejammer hem achtervolgt. Maar de film speelt die parallel niet expliciet uit. Dat blijkt een heel goede keuze te zijn geweest. In plaats van een verhaallijn die pathetisch had uit kunnen pakken, blijft in de film alleen Clarices empathische band met de doden zichtbaar – zij kan hun gejammer horen – en de suggestie dat die band voor Lecter een bijzondere betekenis heeft. Mogelijk ziet hij in haar een medestander om de dood te bezweren, maar dan van een moreel zuivere kant. Mogelijk zoekt hij geen manier om de doden op te roepen, maar juist een manier om ze te laten zwijgen. De kijker kan wel raden dat dit voor hem niet is weggelegd.
Ivana Ivkovic is filosoof en groot filmliefhebber Leon Heuts is filosoof en editor in chief van Kennislink / Nemo